Originally published in Night Owl: A Nationbuilder's Manual (Edisyon sa Hiligaynon)

Sang pagtambong ko sa Leaders in Development program sang Harvard Kennedy School, ginpasulat kami sang amon propesor sang isa ka butang nga luyag namon maangkon sa masunod nga napulo ka tuig. Naminsar ako sing makadali kag ang akon ginsulat - "Ang maangkon sang Pilipinas ang bug-os nga potensyal sini".

Sadtong 1960s, pangaduha ang Pilipinas sa pinakamataas nga Income Per Capita sa Asya, sunod lang ang Japan. Makaligad ang isa ka dekada, nalapawan na kita sang South Korea bangud sa pagpatuman sang Economic Development Plan, kon sa diin nabug-os sang gobyerno kag sang pangpubliko nga sektor ang halos 40% sang kabilugan nga domestic investment sadtong 1963 tubtob 1979 pina-agi sa mga proyekto pangimprastraktura subong sang mga highway, pasilidad sa pantalan, kag mga taytay

Antes mag-umpisa ang termino ni Presidente Rodrigo Duterte, ang average infrastracture spending sang nagligad nga dekada ara sa 2.5% lamang sang GDP sang pungsod. Ginbadbad sang IMF sadtong 2015 nga mas manubo ang public investment sang Pilipinas kon e kumparar sa iban nga mga pungsod nga miyembro sang ASEAN.

Bal-an man naton tanan nga ang programa Build, Build, Build indi lamang kinahanglan kundi madugay na kuntani naumpisahan.

Kon luyag naton maangkon sang Pilipinas ang bug-os nga potensyal sini, dapat makahimo ini sang paagi agud mabuhinan ang pagkapierde tuga sang trapiko sa Metro Manila nga nagasaka na sa ₱3.5 bilyon kada adlaw. Sa punto nga ini, ginpakita ni Secretary Mark Villar ang plano agud pahalugon ang 90-tuig nga edad sang EDSA, isa ka 23.8 kilometro nga circumferential highway nga madugay na nga naglapaw sa maximum sini nga kapasidad nga 288,000 lamang ka mga salakyan sa isa ka adlaw

Gamay lamang ang nagapati nga masarangan ini himuon. Isa ka kritiko ang naghambal, "Ambisyusa. Nasobrahan na siguro ang igo sa utok.” Malip-ot lang ang akon sabat. “Ang aton mga lider dapat lamang mangin ambisyuso sa mga plano, desisyon, kag aksyon. Madugay na ini nga nagakadapat sa mga Pilipino. Kon mapaslawan man kami, ang amon reputasyon ang nakataya.”

Apat ka tuig ang nagligad - sa pagtapos sang nagkalainlain nga dalagku nga mga proyekto sa Metro Manila, pila sini ang Skyway Stage 3, NLEX Harbor Link, Radial Road 10, Spur Link, kag ang Laguna Lake Highway, ang pangako nga mabalik ang EDSA sa sadto sini nga sitwasyon sadtong 1930, lalab-oton na.

Ang EDSA Decongestion Program FACT SHEET

1. Metro Manila isa sa mga siudad nga may pinakadaku nga populasyon. May ara sulosobra sa 42,000 ka tawo kada kilometro kwadrado. Wala sang ekspansyon ang EDSA halin sang 1960s kag 39 porsyento na sini ang naga-awas sa kapasidad.

2. Ang EDSA Decongestion Program ginabug-os sang 25 proyekto, pila sini ang 14 nga expressway nga nagasaklaw sa 121 kilometro kag 11 ka taytay nga may 9.3 kilometro ang kalaba-on.

3. Ang mainline sang 18.83 kilometro Skyway Stage 3 ginbuksan na sa publiko kadungan ang 10 ka mga rampa: Buendia (northbound on-ramp kag southbound off-ramp), Osmena-Quirino (northbound off-ramp), Plasa Dilao (southbound on ramp), Quezon Avenue (northbound off-ramp kag southbound off-ramp), TalayanQuezon Avenue (northbound on-ramp kag southbound offramp) kag NLEX (northbound kag southbound on-ramp).

4. Ang Skyway Stage 3 wala nakumpleto gamit ang orihinal nga plano sini nga naaprubahan sadtong 2014. Bangud sa problema sa right-of-way, kinahanglan ini isunod sa alignment sang San Juan River. Gin-aprubahan ini sa idalum sang Memorandum of Agreement nga ginpirmahan sadtong Oktubre 25, 2018. Antes sini, ang site possession para sa proyekto ara sa 8.64% lang.

5. Sa Memorandum of Agreement nga ginpirmahan sang San Miguel Corporation upod ang istraktura nga maga-angut sa Metro Manila Skyway Stage 3 kag NLEX-SLEX Connector. Ini ang una nga kahigayonan sa kasaysayan sang pungsod nga ang mga expressway nga ginpamuno-an sang nagkalainlain nga concessionaire - sa kaso nga ini, San Miguel Corporation kag Metro Pacific – maga-alangutay

6. Napulo ka rampa pa sang Skyway Stage 3 ang ginpatindog: Quirino (Northbound on-ramp), Plaza Dilao (Southbound off-ramp), Nagtahan (Northbound), United Nations (Southbound off-ramp) Nagtahan (Northbound off- ramp kag onramp), Araneta (Northbound onramp, Southbound off-ramp, kag C3 (Northbound off-ramp kag Southbound on-ramp kag off-ramp).

7. Ang NLEX Harbor Link Segment 10, ang 5.58 kilometro nga expressway nga naga-angut sa McArthur Highway kag C3 Road, magaugnay man sa Skyway Stage 3 gamit ang NLEX-SLEX Connector Road, ang 8 kilometro nga expressway nga naga-angut sa punta sang Segment 10 sa C3 Road, Caloocan tubtob sa PUP Sta. Mesa, Manila

8. Ang 2.6 kilometro nga NLEX Harbor Link C3-Radial Road 10 Spur Link halin sa C3 Road sa Caloocan tubtob sa Radial Road 10 sa Manila ang una nga proyekto nga natapos bisan pa sa bag-o nga COVID-19 protocol. Bangud sini, ang sadto duha ka oras nga biyahe halin Quezon City pakadto sa Manila, 20 minuto na lang.

9. Ang NLEX-SLEX Connector nagagamit sang Super T Technology nga makapadasig sang konstraksyon sing halos isa ka tuig. Ang una nga 5 kilometro nga bahin gikan sa C3 Road pakadto sa Espana ginasaligan matapos subong nga tuig.

10. Ang pagpasangkad sang Harbor Link Segment 10 sa R-10 sa Manila kasunod sa pagtapos sang 4.75- kilometro nga pagpalapad sa Radial Road 10, nga proyekto naglab-ot sa pito ka Presidente bangud sa problema sa right-of-way.

11. Ang NLEX Harbor Link Segment 8.2 isa ka 8.3 kilometro nga four-lane divided expressway halin sa Segment 8.1 sa Mindanao Avenue asta sa Commonwealth Avenue.

12. Ang Alabang-Sucat Skyway Extension magadugang sang duha ka bag-o nga lane halin sa Sucat Main Toll Plaza asta sa Susana Heights. Ara na ini sa 47% kag matapos sa sini nga tuig.

13. Ang una nga segment sang 7.7 kilometro nga C5 Link Expressway Project halin sa Merville pakadto sa C5 ukon SLEX, nakumpleto sadtong July 2019. Ini ang magaangut sa Radial Road 1, Sucat Interchange kag E. Rodriguez.

14. Ang Southeast Metro Manila Epressway isa ka 32.644 kilometro nga toll road expressway halin sa Taguig asta sa Batasan Complex sa Quezon City. Bangud diri ang isa ka oras kag 50 minuto nga biyahe halin sa Bicutan padulong sa Batasan, mangin 26 minuto na lang.

15. Ang 6.94 kilometro nga Laguna Lake Highway ang una nga toll-free expressway sa Metro Manila nga may pain nga bicycle lane. Napadasig sini ang biyahe haln isa Taytay, Rizal pakadto sa Bicutan. Ang sadto isa ka oras, mangin 30 minuto na lang.

16. Upod sa pagpasangkad sang 3.3 kilometro nga Field Road sa proyekto sang Fort Bonifacio-Nichols Field Road (Lawton Avenue). Nakumpleto ini sang 2021.

17. Bangud sa Mindanao Avenue Extension, isa ka 3.2 kilometro highway, ang sadto 1.5 oras nga biyahe halin sa Quirino Highway pakadto sa General Luis Avenue mangin 20 minuto na lang.

18. Ang pagpasangkad sang 1.086 kilometro nga Samar Street nakumpleto sang Disyembre 2018.

19. Ang 680 metro nga BinondoIntramuros Bridge, nga maga-angut sa Intramuros kag Binondo pina-agi sa isa ka viaduct, himuon nga pedestrian-friendly.

20. Ang BGC-Ortigas Link Bridge, kilala man bilang Kalayaan Bridge maga-angut sa mga siudad sang Taguig, Makati, kag Pasig. Ang oras sang pagbiyahe sa central business district sang BGC kag Ortigas mangin 12 minuto na lang.

21. Ang 506 metro nga EstrellaPantaleon Bridge maga-angut sa Estella Street sa Makati kag Barangka Drive sa Mandaluyong sa sulod sang 10 minuto.