Originally published in Night Owl: A Nationbuilder's Manual (Edisyon sa Hiligaynon)

Sadtong 2012, pila ka bulan ako makatapos, nagbisita ako sa akon mga katutubo Tagbanu sa Sitio Calauit. Sang nagapakadto kami sa Palawan, mga alas-diyes sang gab-i, naglugdang ang ginasakyan namon nga bangka. Napulo kag duha kami tanan. Tatlo lang ang makahibalo maglangoy. Isa lang ang life vest kag isa ka plastic container nga ginagamit bilang water dispenser. Sa sulod sang halos isa ka oras, nagkapyot kami sa isa ka kawayan sa tunga sang dagat. Gintilawan namon salbar ang amon mga gamit apang ginpangbuy-an man namon sang masyado na ka bug- at para sa katig nga nagalutaw-lutaw.

Ginbag-o ako sang amo nga hitabo sang gab-i nga ato. Hambal nila ang kabataan bisan san-o man indi isa ka garantiya sang kahigayonan ukon tinion. Apang indi mo ini maintiendihan tubtob ara ka na sa ital-ital. Sa mga oras nga ato, tatlo ka butang lang ang sa pinsar ko: ang mga pinalangga ko sa kabuhi, ang mga butang nga luyag ko pa himuon, kag ang mga tinaga nga wala ko nahambal.

Pila ka oras sang matapos ang disgrasya, ginpapili kami kon mabalik kami sa Manila ukon magpadayon sa amon immersion. Ginpili namon ang magpadayon kag pagkatapos sang apat ka adlaw sa komunidad, nasaksihan ko kon paano nagbangon ang mga Tagbanua sa pihak sang pagpanghangkat, gintukod nila sa liwat ang ila pangabuhi pinaagi sa konsepto sang "gulpi-mano" ukon bayanihan.

Hulot-klasehan nga wala sang lansang 

Gindeklara sang National Commission on Indigenous Peoples sang Calauit Island bilang ancestral domain sadtong Marso 2010. Kapin sa 36 anyos na nga nagpakig-away ang mga Tagbanua para sa kadutaan. Ang una nga eskwelahan nga nagtanyag sang diploma sa elementarya may kapin-kulang 200 ka estudyante. Kon nakatapos sila, masami nagalakat sila pakadto sa Coron agud magpadayon sa high school ukon kolehiyo.

Sa hapon, ang mga lalaki, nagatipon agud kaayuhon ang imprastraktura sang komunidad, samtang ang mga kababayehan nagapanggabut sang hilamon sa talamnan sang saging. Nagagamit sila sang mga materyales nga ara na sa palibot. Imbes nga lansang, ginagamitan lang nila sang nanarisari nga higot.

Pirme preska ang mga pagkaon

Ang mga Tagbanua, nagasalig lamang sa dagat sang ila pagkaon kag palangabuhian. Ila gintudlo sa amon ang survival kag sustainability, posible lamang kon protektado ang kadagatan. Agud matatap ang ila palibot, regular sila nagatanom sang bakawan kag baylu-baylo nga pagtanum sang mga binhi sa tion sang hunas.

Diri, tubig ang pinakaimportante. Nagasupot sila sang tubig sa mga dram kag ginatipid ang paggamit sini. Limitado lamang sa isa ka balde ang pagligo.

Sa sulod sang pila ka adlaw, ang ginahambal nga "essential" indi na importante.

Wala sang kuryente, wifi, ukon TV, ang mga pagkaon pirme preska nga ginahanda, ang mga bata nga babaye nagahampang sang balay-balay sa idalum sang mga kahoy kag ang mga lalaki wala ginakulbaan sa pagkalingaw sa mga bulak.

Sa komunidad nga ini nga wala sang signal sang cellphone, nahibal-an sang tanan ang middle name sang tanan, tumalagsa ang pagbulagay, kag ang mga hilikuton, ginabuloligan sang bug-os nga komunidad.

Ang Sitio Calauit isa ka puloy-an nga gin-atipan sing maayo.