Originally published in Night Owl: A Nationbuilder's Manual (Edisyon sa Hiligaynon)

Gin-umpisahan ko sulat ang artikulo nga ini sa Build, Build, Build samtang pabalik sa Manila gikan sa Tarlac matapos buksan ang 18-kilometro nga bahin sang Central Luzon Link Freeway kaupod sanday Presidente Rodrigo Duterte, Department of Public Works and Highways Secretary Mark Villar, Senator Bong Go, kag si Tarlac Governor Susan Yap.

Ang Central Luzon Link Freeway, naga-angut sa Tarlac kag Nueva Ecija sa sulod

sang 20 minuto, kabahin sang Luzon Spine Expressway Network, isa sa master plan nga

nagatuyo mabuhinan ang oras sa pagbiyahe gikan sa Norte nga bahin sang Luzon, ang

Ilocos, tubtob sa nabagatnan nga bahin, ang Bicol, nga kapin 50 porsyento pinaagi sa

pagpatindog sang 101-kilometro high standard network.

Natapos ang pagtipon alas-otso sang gab-i kag nakapauli kami bag-o magtungang gab-i. Sang madason nga adlaw, alas singko sang aga ang call time. Padulong kami ni Secretary Mark sa Cebu agud magtambong sa inagurasyon sang 129-kilometro Metro Cebu Bike Lane Network kag mag-inspeksyon sang pinakamalaba nga taytay sa Pilipinas – ang 8.5-kilometro Cebu-Cordova Link Bridge.

Amo ini ang amon normal nga hilikuton sa nagligad nga lima ka tuig. Apang indi mahapos mapabilin nga subong sini, luyag namon sa pagtapos sang amon termino mahambal namon nga ginhatag namon ang tanan nga amon ikasarang. Para sa amon, ang Build, Build, Build isa ka kahigayonan agud mapatahum ang estado sang Pilipinas. Ini ang kahigayonan nga masulong ang aton tiger cub economy sa trillion-dollar club. Ginhatagan kita sang kahigayonan nga mangin katapo sang isa sa pinakadaku nga proyekto nga himuon nga kumportable ang pangabuhi sang mga Pilipino sa 81 ka mga probinsya sang pungsod.

Sa umpisa pa lang maathag na ang mga panugbilin sang Presidente: Tapuson ang madamo nga proyekto sang Build, Build, Build sa pinakamadasig nga tion. Wala kita nagalagas sang pagdayaw.

Lima ka tuig sugod sang pagpungko ni Presidente Rodrigo Duterte, natapos na sang DPWH, sa idalum ni Secretary Villar, ang kabug-osan nga 29, 264 kilometro nga karsada, 5, 950 taytay, 11, 340 istraktura pangpaiway sang baha, 222 evacuation centers, 89 Tatag ng Imprastraktura Para sa Kapayapaan at Seguridad (TIKAS) project kag 150, 149 ka mga eskwelahan. Subong man ang 653 COVID-19 nga pasilidad ang napatindog sa idalum sang Build, Build, Build.

Magluwas sini, natapos na sang Department of Transportation (DOTr), sa idalum ni Secretary Art Ano na ang mga Naagom sang Build, Build, Build? 29,264 kilometro ka mga karsada, 5,950 ka mga taytay, 214 nga mga hulogpa-an, kag 451 nga mga dulongka-an 15 Tugade, ang 214 nga mga hulogpa-an, 451 nga mga dulongka-an, kag ang una nga land port sang pungsod – ang Paranaque Integrated Terminal Exchange (PITX).

Sa 29,264 kilometro nahuman nga mga karsada, 2,025 kilometro ang farm-to-market road, 94.99 kilometro farm-to-mill road, 1, 376.26 kilometro ang missing links, 1, 470.51 kilometro bypass ukon diversion road, 149.65 kilometro pakadto sa mga hulogpa-an, 293.19 kilometro pakadto sa mga dulongka-an, 703.54 kilometro ang pakadto sa mga economic zone, kag 2,436.40 kilometro ang pakadto sa mga tourism destination. Sa kabug-osan 3,122.73 kilometro ang nagapabilin, 4,686 kilometro ang ginpalapad, kag 3,591.96 kilometro ang ginrehabilitate kag gin upgrade.

Nadala diri ang NLEX Harbor Link Segment 10, ang Cavite-Laguna Expressway, ang TarlacPangasinan-La Union Expressway, ang Laguna Lake Highway, ang Candon City Bypass Road sa Ilocos Sur, ang Slaughter House Road sa Davao City, ang Pulilan-Baliuag Diversion Road sa Bulacan, ang Calapan-Roxas Road sa Oriental Mindoro, ang Mandaue Causeway Road sa Cebu, ang Dipolog-Oroquieta Road sa Misamis Occidental, ang Dumaguete North Road sa Negros Oriental, kag ang Taytay-El Nido Road sa Palawan.

Sa 5,950 ka mga taytay, 1,366 ang ginpalapad, 355 ang ginpatindog, 1,805 ang na retro-fit, 1,389 ang rehabilitate, kag 297 ang gin-islan. Indi magkubos sa 738 lokal nga taytay ang ginpatindog. Kaupod diri ang Lucban Bridge sa Cagayan, ang Marcos Bridge sa Marikina, ang Sicapo Bridge sa Ilocos Norte, ang Pigalo Bridge sa Isabela, Anduyan Bridge sa La Union, Taliang Bridge sa kalabaon sang Cagayan, Bolo-Bolo Bridge sa Misamis Oriental, Caguray Bridge sa Occidental Mindoro, Tinongdan Bridge, Pasac-Culcul sa Pampanga, Aganan Bridge sa Iloilo, kag ang Maddiangat Bridge sa Nueva Vizcaya.

May kabilugan nga 11,340 istraktura pangpa-iway sa baha ang natapos halin sadtong Hunyo 2016 agud palaparon kag protektahan ang mga lugar nga madali bahaon sa bug-os nga pungsod.

Kaupod diri ang Mandaluyong Main Drainage Project, ang pumping station sa Barangay Wawang Pulo kag Coloong, ang Flood Risk Management Project para sa Cagayan River, ang Flood Risk Management Project para sa Tagoloan River, ang Leyte Tide Embankment Project kag ang PasigMarikina River Flood Control Project.

Suno kay Villar, agud masabat ang kinahanglanon para sa mga pisikal nga pasilidad nga ginakinahanglan para sa elementarya kag sekondarya nga mga eskwelahan sa bug-os nga pungsod, may kabilugan nga 150,149 nga hulot-eskwelahan ang napatindog samtang 17,647 huloteskwelahan ang ara sa nagkalainlain nga tion sang pagpatuman.

Kaupod diri ang National High School sa Alaminos, Pangasinan, ang Alejandra Navarro National High School sa Davao City, kag ang Bagong Pag-asa Elementary School.

Sa sektor sang aviation kag hulogpa-an, natapos na sang DOTr kag mga attached agencies sini ang 214 ka mga hulogpa-an sa idalum sang administrasyon ni Duterte, kag may 100 pa nga proyekto ang ginapadayon.

Kaupod sa mga natapos nga proyekto ang Bohol-Panglao International Airport, MactanCebu International Airport, Sangley Airport sa Cavite, Lal-Lo International Airport, ang Tacloban Airport, Puerto Princesa International Airport, kag ang Ormoc Airport.

Ang mga lokal nga hulogpa-an nagapaidalum man sa pagpakay-o kag pagpatahum. Kaupod diri ang mga gateway sa Camiguin, Virac, kag Tuguegarao.

Subong man ang Bicol International Airport, nga naupang sang 11 ka tuig, ang ikaduha nga passenger terminal sang Clark International Airport; ang Davao International Airport, Bukidnon Airport, Surigao Airport; kag ang Kalibo Airport.

Sa bug-os nga kapuloan, ang mga dulongka-an gin-upgrade, ginkay-o kag ginpatahum para mas maserbisyuhan ang publiko. Sa karon, nakatapos na ang DOTr sang 451 commercial kag social/tourism seaport projects, samtang 101 ang ginapadayon.

Kaupod sa mga port projects ang pagpatindog sang pinakadaku nga Passenger Terminal Building sa pungsod sa Port of Cagayan de Oro kag ang rehabilitasyon sang Opol Port sa Misamis Oriental, Sasa Port sa Davao, Butuan Port sa Agusan Del Norte, Tubigon Port sa Bohol, Limasawa Port sa Southern Leyte, kag Makar Wharf sa General Santos.

Ang una nga barge terminal sa pungsod, ang Cavite Gateway Terminal, ginpatindog sa tuyo nga buhinan ang trapiko sang trak sa mga nagapanguna nga karsada kag hatagan sing mas barato kag maayos nga access sa mga baligya ang mga Pilipino pinaagi sa tubig.

Sa seguridad sa dagat, sadtong Hunyo 2021, ara sa 564 sa kabug-osan nga 600 parola ukon lighthouse na ang ginagamit sa bug-os nga pungsod.

Mga Riles

Para sa mga riles, may anum ka proyekto ang DOTr nga padayon ang konstruksyon kag nagapaidalum sa rehabilitasyon.

Sadtong 2019, pagkatapos sang 40-tuig kag anum ka administrasyon, ang Metro Manila Subway, and una nga underground railway system sang aton pungsod, nagsugod na sa site-clearing works sa Valenzuela Depot. Duha sa 25 nga dumalagko nga tunnel boring machine ari na sa Pilipinas agud umpisahan na ang underground works. Mapadasig sini ang oras sa pagbiyahe sa tunga sang Quezon City kag NAIA, ang sadto isa ka oras kag 10 minutos mangin 35 minutos na lang.

Ang awat nga MRT-7, nga ang Concession Agreement ginpirmahan sadtong 2008 pa apang halos wala naghulag tubtob 2016, sa subong, 60.93 porsyento na ang na kumpleto. Mabuhinan sini ang pagbiyahe gikan sa Quezon City pakadto sa Bulacan. Ang sadto duha tubtob tatlo ka oras nga biyahe, mangin 35 minutos na lamang.

Gin-aprubahan sang NEDA Board sadtong 2007 apang nauntat sadtong 2009, ang Common Station nagpaidalum sa 24/7 konstruksyon apang subong kumpleto na. Ang Common Station nga magakonekta sa MRT-3. MRT-7, LRT-1, kag Metro Manila Subway sarang na makapasakay sing 500,000 pasahero kada adlaw.

Ang LRT-1 Cavite Extension, nga gin-awat man sing 19 anyos, ginsugoran na kag napadayon na ang konstruksyon. Padasigon sini ang biyahe gikan sa Baclaran kag Bacoor, ang sadto isa ka oras kag 10 minutos nga biyahe, mangin 25 minutos na lamang.

Ang proyekto nga LRT-2 East Extension natapos na kag bukas na sa publiko. Ginpadasig sini ang oras sa biyahe Manila pa Antipolo. Ang sadto duha tubtob 3 ka oras nga biyahe subong 40 minuto na lang.

Ang MRT-3, nga kinastigo na halin pa sa tuig nga mahina kag indi maayo nga pagmentenar, subong nagapaidalum sa kumprehensibo nga rehabilitasyon sa idalum sang Sumitomo-Mitsubishi Heavy Industries sang Japan.

Ang Manila-Clark Railway nga ginhimo pa sadtong 1993, nagapaidalum sa subong sa asud-asud nga konstruksyon. Ang una nga set sang tren sang PNR Clark Phase 1 ginagamit na sang mga Pilipino. Ginapadasig sini ang biyahe halin Tutuban kag Malolos. Sadto ang biyahe isa kag tunga sa oras, subong 35 minuto na lang.

Ang PNR-Clark, Phase 2, PNR Calamba, PNR Bicol, Subic Clark Railway kag ang Mindanao Railway ara sa nagkalainlain nga procurement kag pre-construction works.