Originally published in Night Owl: A Nationbuilder's Manual (Edisyon sa Hiligaynon)

Bag-o ako nagsulod sa gobyerno, isa ako ka humanitarian worker nga nakakadto na sa tanan nga 17 rehiyon sa pungsod. Nagtrabaho ako sa United Nations Development Program kag sa Food and Agriculture Organization sang United Nations. Sadtong ika-8 sang Nobyembre 2013, una nag-landfall ang Super Typhoon Yolanda sa Guiuan, Eastern Samar. Mabudlay ang dalan, gani indi mahapos ang pagpadala sang mga relief goods. Madamo sang kakahuyan ang naglapta kag nagbalabag sa mga dalanon. Nagapila sa dalanon ang mga napatay bangud sa bagyo. Pagkaligad sang pila ka bulan nag-alingasaw na ang mga bangkay.

Sa tion nga ato, ginhandum ko makaangkon sang maayo nga mga karsada ang Pilipinas, nga kuntani mangin masulhay para sa bisan sin-o man ang luyag magpadala sang bulig kag makaabot gilayon sa lugar nga naga-kinahanglan sang mga bulong, pagkaon, kag ilimnon. Nag-abot ang mga bulldozer gikan sa Cebu, Manila, kag Davao pinaagi sa bangka bangud madamo nga mga kagamitan sa rehiyon ang nadula ukon nawasak. Ang mga nabilin, indi maka-igo agud malab-ot ang mga malayo kag mabudlay kadtuan nga mga lugar. Kadam-an sang mga banwa ang nalab-otan sing pila ka semana bag-o mag-abot ang bulig.

Makaligad ang pila ka tuig, matapos ang pagpanglapas sang Bagyo Yolanda sa Pilipinas, padayon gihapon ang pagbulig sang mga International Development Organizations sa rehabilitasyon.

Sa pinsar ko, mabudlay paga-istoryahan ang nahanungod sa sustainable development kon ang mga manugtu-on ginasugal ang ila kabuhi makakadto lamang sa eskwelahan; kon ang mga mangunguma kag mangingisda mapilitan magkuha sang kon ano man ang ginatugyan sa ila nga presyo sang mga ahente bangud ang pagdul-ong sa merkado tuman ka budlay.

Ang iban nga mga banwa malab-ot gamit lamang ang mga bangka. Kon mag-ulan, kinahanglan sang pamilya magpili sa pagsugal sang kabuhi ukon wala sang kitaon.

Sa sini nga bahin, narealisar ko nga kon luyag naton maagum ang inclusive growth, kinahanglan ang isa ka mabakod nga infrastructure network. Wala ako nagpinsar nga matapos lang ang pila ka tuig, mangin katapo ako sang Build, Build, Build ni Presidente Rodrigo Duterte.

Makaligad ang lima ka tuig, hugot pa gid ang akon pagpati nga kinahanglan mangin permanente ang Build, Build, Build Program.

Halimbawa na lang mga residente sa higad sang baybayon sang Northern Samar kag Eastern Samar nga kinahanglan pa mag-agi sa isla nga banwa sang Laoang agud makalab-ot sa Catarman. Indi na nila kinahanglan himuon ini kon matapos na ang Samar Pacific Coastal Road Project. Daku nga butang ini para sa mga mangunguma nga wala sing iban nga paagi sa pagdala sang ila ani kundi sa magagmay nga mga bangka.

Ano ang Build, Build, Build?

Sa kasaysayan, Pilipinas ang nagapangaduha sa pinakamanggaranon nga pungsod sa Asya. Mas nauna lamang sing diutay sa aton ang Japan kag mas mauswag kita sa China. Sa pinakataas nga datos, ang aton rail transportation naglab-ot sa 1,100 kilometro. Sang tinalikdan nga 2016, may ara lamang kita 77 kilometro.

Ang nagapanguna nga kabangdanan sa pagluya sang aton transportation network amo ang underspending sang gobyerno sa imprastraktura nga ara lang sa average 2.4 porsyento sang GDP sang aton pungsod sa nagligad nga katunga nga siglo. Tuman ka gamay sini kon ikumpara sa iban nga pungsod sa Association of Southeast Asian Nations (ASEAN) 5, nga indi magnubo sa lima ka porsyento.

Agud madala ang aton pungsod sa Golden Age of Infrastructure, gintukod sang Duterte Administration ang Build, Build, Build, isa ka medium-term development strategy nga nagatuyo pahulagon ang pinakadaku nga pwersa sa kasaysayan sang Pilipinas agud mapatuman ang isa ka plano sa imprastraktura suno sa Master Plan on ASEAN Connectivity.

Kabug-osan sang gobyerno ang nangin estratehiya nga may isa ka inter-agency committee nga ginapasakupan sang anum ka ahensya sang gobyerno – ang Department of Public Works and Highways, Department of Transportation, Bases Conversion and Development Authority, Department of Finance, Department of Budget and Management kag ang National Economic and Development Authority.

Ang kabaylo sang wala inobrahan

Daku ang nadula sa aton pungsod bangud sa pagpabaya sa imprastraktura. Halimbawa sa NCR, ₱2.4 bilyon tagsa ka adlaw ang madula bangud sa tuman nga trapiko humalin sang 2012. Nagtaas na ini sa ₱3.5 bilyon matapos ang anum ka tuig suno sa pagtuon nga ginhimo sa Japan International Cooperation Agency.

Subong, indi magtaas ukon magnubo sa 13.4 milyon mga biyahe kada adlaw ang sa Metro Manila. Kag mahimo pa ini magtaas sa 16.1 milyon sa sulod sang 17 ka tuig. Kon magpadayon ang pagpabaya sa imprastraktura, malab-ot sa P5.4 bilyon ang mapierde sa ekonomiya paglab-ot sa tuig 2035.

Pag-angut sa mga Geographically Isolated and Disadvantaged Areas (GIDAs)

Ang nagligad nga lima ka tuig, indi madali apang masami ko ini ginabalikbalikan nga may kalipay. Kanami batyagon nga mangin bahin sang isa ka makabuluhan nga hilikuton para sa ikaayo sang kadam-an.

Tama ang amon mga kritiko – imposible para sa amon ipatuman ang Build, Build, Build, nga kami kami lang. Nahibaluan namon ini sa umpisa pa lang. Kon indi sa bulig sang 6.5 milyon nga mga Plipino nga nangin bahin sa aton nagapanguna nga tinutuyo nga magpasad sang mas kumportable ang pangabuhi para sa tanan, ang mga dalagkuan nga proyekto nga ini mangin isa na lamang ka handum.

Sadtong 2016, siling sang mga kritiko nga indi mahimo sang Build, Build, Build ang plano nga i-angut ang norte nga bahin sang Metro Manila sa nabagatnan nga bahin sa sulod sang 30 minuto.

Samtang sang ginasulat ko ini, ginbuksan na ang Skyway Stage 3 kag 30 minuto na lang ang biyahe halin sa NLEX padulong sa SLEX. Paglab-ot sa 2022, ang EDSA mabalik na sa orihinal sini nga ikasarang sa 288,000 nga mga salakyan kon makumpleto na ang BGC Ortigas Link Bridge., Estrella-Pantaleon Bridge, NLEX Harbor Link, NLEX Connector, Binondo Inramuros Project, kag ang Laguna Lake Highway kag iban pa nga proyekto sa idalum sang EDSA Decongestion Masterplan.

Sang 2017, siling sang mga kritiko, puro lang sa Metro Manila ang proyekto sang Build, Build, Build. Indi ini matuod. Halimbawa, nakita na sa Northern Mindanao, Davao, SOCCSKSARGEN, kag Caraga ang pagpatuman sang Mindanao Road Development Network, 2,567 kilometro nga intermodal logistics network nga nagatuyo alibyohan ang mahal nga pamasahe kag indi husto nga logistics infrastructure.

Sang 2018, siling naman sang mga kritiko nga wala nagahulag ukon ginpaliban na ang Mega Bridge Program. Subong, nagamit na sang mga Pilipino ang Cebu Cordova Link Bridge.

Sang 2019, tuad na naman sang mga kritiko, palpak kuno ang Build, Build. Siguro, para sa ila indi madinalag-on ang pagkumpleto sa Boracay Circumferential Road, and Camalig Bypass sa Albay, ang Tarlac Pangasinan La Union Expressway, and Lingayen Bypass sa Pangasinan, ang Aganan Bridge sa Iloilo, kag ang Central Luzon Link Expressway.

Sang 2020, hambal sang mga kritiko “Indi makaon ang imprastraktura.” Ayhan ila nalimtan nga kon matapos na ang Daang Katutubo may access na sa mga merkado kag ang nagapanguna nga maserbisyuhan ang mga grupo sang Kankanaey, Bago kag Ibaloi sang Barangay Mapita.

Sining 2021, hambal na naman sang mga kritiko, “PPP (Public-private partnerships), indi BBB.” Ang tanan nga mga proyekto pang-imprastraktura sa idalum sang Build, Build, Build pagapondohan gikan sa pondo sang gobyerno, PPP, kag Official Development Assistance (ODA). Buot silingon, tanan nga PPP projects nga ginpondohan, ginpahimo kag nakumpleto halin 2016 tubtob 2022 lakip sa Build, Build, Build.

Sin-o ang dapat pagapasalamatan?

Pagkaligad sang lima ka tuig, ang pamangkot sang kadam-an, “Sin-o ang dapat pagapasalamatan matapos makumpleto ang 29,263 kilometro ka mga karsada, 5,950 ka mga taytay, 11,340 nga mga evacuation centers, 150,149 nga mga eskwelahan, 214 nga mga hulogpa-an, kag 451 ka mga dulongka-an?” Maathag ang sabat – ang 6.5 milyon mangunguma nga nagtrabaho kag padayon nga nagatrabaho agud mapatuman ang mga tinutuyo.

Pero sa matuod, ang pinakaimportante nga pamangkot, “Paano naton himuon mangin permanente ang Build, Build, Build Program?”