Originally published in Night Owl: A Nationbuilder's Manual (Edisyon sa Hiligaynon)

Wala ako nakakadto sa akon graduation sang 2020. Kaupod ako sa Class of COVID-19, isa sa 1.2 bilyon nga mga estudyante nga naapektohan sa pagsira sang mga institusyon pang-edukasyon.

Ginbag-o sang COVID-19 pandemic ang dalagan sang aton pangabuhi. Ang sadto ginakabig nga pinakasimple nga aktibidad antes ang Marso 2020—mga study session, dinner date, coffee meet-up—ginadilian na subong kag ang mga basic human conduct – paglakat-lakat, pagmaneho, kag bisan magkaptanay sang kamot ginakontrol na.

Ginpamangkot ako sang akon mga abyan kon ano ang akon nabatyagan nga indi ako makasuksok sang "sablay". Sadtong una, makaulugot. Apang napinsar ko nga ang graduation, indi man mabuhinan ang bili sini bangud wala ini gin selebrar. Para sa akon, katumanan ini sang isa ka promisa kag kahigayonan nga magbulig sa liwat nga pagtindog sang aton pungsod nga ginpahinay sang pandemya.

Ang katapusan nga sugilanon ko sa akon amay, si Manuel Lamentillo, antes nagtaliwan, nahanungod sa law school.

Antes ako magkadto sa Boston, ginduaw ko ang akon mga ginikanan. Hambal sang akon amay, “I'm proud of you. Pero kuntani indi excuse ang Harvard para indi ka makatapos sang law sa UP. Mabalik ka, indi bala?" Nagkadlaw lang ako.

Ginakulit niya ako, “Di ka pa sumasagot. Tawa lang nang tawa.”

Nagpadayon lang ako sa pagkadlaw kag ginpamangkot sia, "Gusto mo ba?" Sabi niya, "Oo." Didto kag ginhambal ko sa iya, "Don't worry, Pa. Tapuson ko ang law school."

Nahibal-an niya nga nabudlayan ako balansehon ang pagtrabaho kag pagtuon. Madamo sang tion nga akon napinsar nga mag-untat kag magpahuway. Sa masami, ginapabatyag sa imo sang UP Law nga wala nagakaigo ang imo preparasyon, indi handa, kag kinahanglan mag-improve. Sa pagligad sang panahon, naanad na ako kag bangud sa pag-aku nga may kahinaan ako, mas nangabudlay ako agud magmadinalag-on.

Duha ka tuig ang nagligad, nag-panyapon ako kaupod ang duha ko ka mentor sa UP Law—sanday Atty. Gaby Concepcion kag Atty. Charlie Yu. Sang paglakat na namon, ginhambal ko sa ila nga nagaplano ako mag-file sang leave of absence. Mas nagapangibabaw sa akon ang pagkakapoy. Indi ko malimtan ang ila sabat sa akon, “We won’t stop you but you should know that if you do take a leave of absence, you will never be a lawyer.”

Nahibal-an ko nga insakto sila. Indi ini ang una nga kahigayonan nga napinsar ko ini. Sa pagkamatuod, napinsar ko na mag-ampo sa una nga bulan ko pa lang sa law school. Apang kon may isa man ka leksyon nga gintudlo sa akon sang UP Law, ini ang magpakita sa klase bisan ano man ang mga hitabo ukon ano man ako ka handa ukon indi.

Sang gab-i nga ato, nagpauli ako agud bisitahon ang akon iloy nga si Nora kag nahibal-an ko nga ginhimo niya nga library ang amon balkon. Ang abi niya isa ka tuig na lang ako sa law school. Naham-ot nga ginhambal ko sa iya, "Delayed akech. Wag masyado mag-expect."

Sa sulod sang anum ka tuig, sugod sang mag-umpisa ako sa UP Law sadtong 2014, nasudlan ko ang apat ka nagkalainlain nga trabaho sa nagkalainlain nga organisasyon: sa United Nations Development Program, sa Food and Agriculture Organization, sa United Nations, sa Office of Congressman Mark Villar, kag subong, sa Department of Public Works and Highways.

Nadumdoman ko pa kon ano kabudlay para sa akon buy-an ang akon trabaho sa United Nations agud magtuon sang abogasiya.

Natapos ang akon klase alas nuwebe sa gab-i, gani ang pwede ko lang himuon amo ang magkuha sang ticket sa katapusan nga flight pakadto sa Cebu, alas onse sang gab-i kag isa ka connecting flight mga alas kwatro sa kaagahon pakadto sa Tacloban. Madamo ang mga inadlaw nga sa airport ako nagatulog. Nagabasa ako samtang nagaandar ang salakyan kag sa airport terminal, nagasalig nga matapos ang akon pagtuon para sa akon alas sais sa gab-i nga klase.

Ginasunod sang UP Law ang Socratic Method. Balasahon sang propesor ang mga class card kag mapili sang isa nga iya tawagon. Subong sini ang amon routine kada gab-i sa nagligad nga anum ka tuig (bisan sa mga sitwasyon nga wala sang kuryente).

Sa pagkamatuod, madamo nga inadlaw nga nagkulang ako. Apang indi ko masarangan talikdan ang akon trabaho nga wala nagpakigbato. Isa ka maayo nga kahigayonan nga mangin kabahin sang isa ka daku nga inisyatibo.

Indi ko malimtan ang una nga bes nga nakita ko ang Tacloban. Ang bahu sang linibo ka mga bangkay ang nagpuno sang mga dalanon. Sa pila ka barangay, wala sing bisan isa ka balay nga nakaluwas sa pagkawasak. Ang mga estudyante nga nagtuon para sa ila eksaminasyon nalagyo na lang nga wala sang dala kundi ang ila ginasuksok lamang nga bayu. May isa nga kinahanglan mamili sa pagluwas sa iya nobya kag isa ka tuig niya nga hinablos.

Sa pihak sang halit, ang mga residente nga naapektohan sang Bagyo Yolanda, nagumpisa nga magbangon pila ka semana lamang matapos ang bagyo. Nag-istorya sa akon ang isa sa ila, “Isa ka adlaw, tatlo nalang kami. Waay na ang akon duha ka anak. Masubo pero kinahanglan mag-ubra. Wala man kami sang sarigan.”

Ang pagtrabaho sa United Nations nagtudlo sa akon sang survival, kapag-on, kag makigbato - ilabi na sa pinakamasubo nga mga sitwasyon.

Isa ka adlaw, samtang ara ako sa Starbucks agud magtuon para sa akon exam, nagkitaay kami ni anay Las Piñas Representative Mark Villar, nakasuksok ako sang UN hoodie, shorts, kag flip flops. Sa tunga sang pagkamustahanay, ginpamangkot niya ako, "Wala kang balak bumalik sa politika?" Ang palangas ko nga sabat, "Kung kukunin ninyo ako, Boss."

Sang Pebrero 14, pormal nga nagtanyag sa akon si Secretary Mark Villar sang trabaho kag sang Abril 1, nabaton na ako. Ang isa ka desisyon base sa instinct, bangud sa 15 minuto lang ang layu sang Batasang Pambansa sa UP Law, nangin isa sa mga pinaka-fulfilling nga trabaho para sa akon.

Nagaistar ako sa Metro Manila sa bugos ko nga kinabuhi kag kabahin ako sang isa ka henerasyon nga nagbaton (kag nagreklamo) sa trapiko adlaw adlaw. Ang mangin katapo sang Build, Build, Build, ang programa pang-imprastraktura ni Presidente Rodrigo Duterte, nga nagatuyo ikonekta ang 81 probinsya kag 1,489 mga kabanwahanan sa bugos nga Pilipinas, ang isa ka kahigayonan nga masami ko ginapasalamatan.

Sa masami, nagakatingala ang akon mga abyan kon paano ako nakatapos sa UP Law samtang ginapabilin ang isa ka full-time job. Ini bangud sa suporta ni Secretary Mark nga nakahangop sang importansya sang edukasyon kag nagtulod sa akon mangin mas maayo nga bersyon sang akon kaugalingon. Masami niya ipadumdom sa amon, “Think outside the box, speak up, and take accountability for our actions.”

Ang iban ko nga mga classmates kinahanglan mamili sa trabaho kag law school. Wala ini natabo sa akon. Sa pagkamatuod, kon lapaw na sa alas kwatro sang hapon ang mga meeting, masami ako makabaton sang mensahe, “Do you have class? Go ahead.” Sa katapusan sang semester, sang magbalik ako sa trabaho pagkatapos sang bakasyon para sa akon katapusan nga eksaminasyon, ginpamangkot ako ni Secretary Mark, "Pasado naman?" Kadlaw lamang ang akon masabat sa sini nga kahigayonan.

Apang subong, sa pagligad sang anum ka tuig, apat ka trabaho, 14,670 kilometro ka mga karsada, 4,507 ka mga taytay, 6,022 flood mitigation structures, 129,479 hulotklasehan, kag 114 evacuation centers, magagradwar ako nga may Juris Doctor's Degree.

Para sa akon iloy, amay, kag kay April, natapos gid man.