Originally published in Night Owl: A Nationbuilder's Manual (Bisaya nga Edisyon)

Sa wala pa ko mosulod sa gobyerno, usa ako ka humanitarian worker nga nakaadto sa tanang 17 ka rehiyon sa nasod. Nagtrabaho ako sa United Nations Development Program ug sa Food and Agriculture Organization sa United Nations. Niadtong ika-8 sa Nobiyembre 2013, unang nag-landfall ang Supertyphoon Yolanda sa Guiuan, Eastern Samar. Lisod ang dalan maong dili sayon ang pagpadala og mga relief goods. Daghang kahoy ug nagkatag kini sa mga dalan. Naglinya sa karsada ang mga patayng lawas nga nakalas tungod sa bagyo. Ming-abot og pipila ka buwan ang kabaho gikan sa mga patay.

Niadtong mga panahona, gipangandoy kong makabaton og mas maayong kadalanan sa Pilipinas, nga unta mas mapadali aron nga si bisan kinsa nga buot magpadala og tabang nga maabot gilayon sa mga dapit nga nanginahanglan og tambal, pagkaon, ug ilimnon. Nangabot ang mga bulldozer gikan sa Cebu, Manila, ug Davao pinaagi sa sakayan tungod kay kadaghanan sa gamit sa rehiyon ang nawala o naguba. Ang nahabilin dili igo aron maabot ang halayong lugar nga nahabuwag. Sa kadaghanang lungsod, ming-abot og pipila ka semana una nangabot ang tabang.

Paglabay sa pipila ka tuig human milampurnas ang Bagyong Yolanda sa Pilipinas, padayon pa gihapon ang tabang sa mga international development organization sa rehabilitasyon.

Sa akong hunahuna, lisod estoryahan ang kalabot sa sustainable development kon ang mga tinun-an gikinahanglan pang ipanimpalad ang ilang kinabuhi aron lang makasulod sa tulunghaan; kon ang mga mag-uuma ug mananagat mapugos pagdawat sa unsa man nga presyo nga gihanyag sa ahente kay ang pagtumod sa ilang ani ug kuha lisod kaayo.

Ang pipila ka lungsod maadto lamang gamit ang mga sakayan. Kon moulan, kinahanglang mamili ang mga pamilya kon ipanimpalad ang ilang kinabuhi o mawala ang ilang kita.

Niadtong puntoha napalandong ko nga kon buot natong makab-ot ang inclusive growth, gikinahanglan ang maayong infrastructure network. Wala ako magdahom nga human lang sa pipila ka tuig mosalmot ako sa Build, Build, Build ni Pangulong Rodrigo Duterte.

Paglabay sa lima ka tuig, labi pa akong nadani nga kinahanglang mahimong permanente ang Build, Build, Build program.

Pananglitan na lang, ang mga mulupyo sa kabaybayonang Habagatang Samar ug Silangang Samar gikinahanglan pang moagi sa islang lungsod sa Laoang aron makaadto sa Catarman. Dili na nila kana kinahanglang himoon kon mahuman na ang Samar Pacific Coastal Road Project. Dako kining butang sa mga mag-uuma nga walay laing paagi sa pagdala sa ilang ani kondili pinaagi sa gagmayng mga sakayan.

Unsa ang Build, Build, Build?

Sa usa ka punto sa kasaysayan sa Pilipinas, kini ang labing adunahang nasod sa Asya. Mas nauna lang kanato og gamay ang Japan ug mas malamboon kita sa China. Sa kinapungkayan niini, ang atong rail transportation miabot og 1,100 ka kilometro. Niadtong 2016, aduna na kitay 77 ka kilometrong rail transportation.

Ang nag-unang hinungdan sa paghinay sa atong transportation network mao ang underspending sa gobyerno sa imprastraktura, nga anaa lang sa average nga 2.4% sa GDP sa atong nasod sa nakalabayng tunga sa siglo. Gamay kaayo kini kon itandi sa ubang mga nasod sa Association of Southeast Asian Nations (ASEAN) 5, nga naglista og dili mokubos sa lima ka porsento.

Aron dad-on ang nasod sa Golden Age of Infrastructure, gitibuok sa Duterte Administration ang Build, Build, Build, usa ka medium-term development strategy nga nagtinguhang palihokon ang labing kusgang puwersa sa pagtrabaho sa kasaysayan sa Pilipinas aron magpatuman og usa ka plano sa imprastraktura nga nahasibo sa Master Plan on ASEAN Connectivity.

Whole of government approach ang nahimong estratehiya, maong nagtibuok og usa ka interagency committee nga gitibuok sa unom ka ahensiya sa gobyerno— ang Department of Public Works and Highways, ang Department of Transportation, ang Bases Conversion and Development Authority, ang Department of Finance, ang Department of Budget and Management, ug ang National Economic and Development Authority.

Ang kadaot sa pagbalewala

Dako ang nahimong kawad-on sa atong nasod tungod sa pagbalewala sa imprastraktura.

Pananglitan, sa NCR lang, ₱2.4 bilyones matag adlaw ang nawala tungod sa naghingapin nga trapik niadtong 2012. Misulbong na kini sa ₱3.5 bilyones human ang unom ka tuig, segun sa pagtuon nga gihimo sa Japan International Cooperation Agency.

Karon, kapin kun kulang 13.4 ka milyong biyahe matag adlaw ang nalista sa Metro Manila, ug mamahimo pa kining mosaka sa 16.1 milyones sulod sa 17 ka tuig. Kon magpadayon ang pagbalewala sa imprastraktura, moabot sa ₱5.4 bilyones ang alkanse sa ekonomiya inig-abot sa tuig 2035.

Pagdugtong sa mga lungsod nga lisod maabot

Ang nakalabayng lima ka tuig dili dali apan kanunay ko kining hinumdoman nga mahimut-on. Nindot bation nga mahimong tipik sa usa ka mapuslanong buluhaton nga ikaayo sa kadaghanan.

Husto ang among mga kritiko—imposible alang kanamo nga ipatuman ang Build, Build, Build nga kami lamang. Nasayod na kami niini sa sinugdanan pa lang. Kon dili sa tabang sa 6.5 ka milyong Pilipino nga kabubut-ong nakig-ambit sa atong hiniusang katuyoan nga magmugna og mas komportableng kinabuhi alang sa tanan, kining maong dagkong mga proyekto magpabiling pangandoy lang.

Niadtong 2016, matod sa mga kritiko nga dili mahimo sa Build, Build, Build ang planong isumpay ang kinatumyang Habagatang tipik sa Metro Manila sa kinatumyang Amihanang tipik sulod sa 30 minutos.

Samtang gisulat ko kini, naablihan na ang Skyway Stage 3 ug naa sa 30 minutos na lang ang panahon sa pagbiyahe gikan sa NLEX hangtod sa SLEX. Inig-abot sa 2022, ang EDSA mobalik na sa orihinal niining kapasidad nga 288,000 na ka sakyanan kon mahingpit na ang BGC Ortigas Link Bridge, Estrella-Pantaleon Bridge, NLEX Harbor Link, NLEX Connector, Binondo Intramuros Project, ug Laguna Lake Highway, ug uban pang proyekto ilawom sa EDSA Decongestion Masterplan.

Niadtong 2017, matod sa mga kritiko nga pulos lang sa Metro Manila ang proyekto sa Build, Build, Build. Dili kini tinuod. Pananglitan, makita na sa Habagatang Mindanao, Davao, Soccsksargen, ug Caraga ang pagpatuman sa Mindanao Road Development Network, usa ka 2,567-kilometrong intermodal logistics network, nga nagtinguhang tubagon ang babag nga linugdangan sa taas nga kantidad sa transportasyon ug dili igo nga logistics infrastructure.

Niadtong 2018, matod usab sa mga kritiko nga wala maglihok o gisalindot na ang Mega Bridge Program. Karon, napahimuslan na sa mga Pilipino ang Cebu Cordova Link Bridge.

Niadtong 2019, giingon usab sa mga kritiko nga pakyas kuno ang Build, Build, Build. Tingali, alang kanila dili maisip nga malamposon ang pagkahingpit sa Boracay Circumferential Road, ang Camalig Bypass sa Albay, ang Tarlac Pangasinan La Union Expressway, ang Lingayen Bypass sa Pangasinan, ang Aganan Bridge sa Iloilo, ug ang Central Luzon Link Expressway.

Niadtong 2020, matod sa mga kritiko, “Dili makaon ang imprastraktura.” Nakalimtan tingali nila nga kon mahuman na ang Daang Katutubo makabaton na og access sa kamerkadohan ug nanag-unang mga serbisyo ang mga grupo sa Kankanaey, Bago, ug Ibaloi sa Barangay Mapita.

Niining 2021, ang giingon usab sa mga kritiko “PPP (Public-private partnerships), dili BBB.” Ang tanang proyektong pang-imprastraktura ilawom sa Build, Build, Build gipundohan gikan sa: pundo sa kagamhanan, PPP, ug official development assistance (ODA). Sa mubong pagkasulti, tanang PPP projects nga gipundohan, gihimo, ug nahingpit sukad sa 2016 hangtod sa 2022 nahilakip sa Build, Build, Build.

Kinsa ang angayng pasalamatan?

Paglabay sa lima ka tuig, ang pangutana sa kadaghanan, “Kinsa ang angayng pasalamatan human mahingpit ang 29,264 ka kilometrong kalsada, 5,950 ka taytayan, 11,340 ka estrukturang panglikay sa baha, 222 ka evacuation centers, 150,149 ka lawak- saringan, 214 ka tugpahanan, ug 451 ka dunggoanan?” Tin-aw ang tubag—ang 6.5 ka milyong trabahante nga padayong nagtrabaho aron matuman ang tinguha.

Apan sa tinuod lang, ang labing dakong pangutana mao, “Unsaon nato paghimong makanunayong programa ang Build, Build, Build?”