Originally published in Night Owl: A Nationbuilder's Manual (Bisaya nga Edisyon)

Wala akoy gitambongan nga graduation ceremony niadtong 2020. Kauban ako sa Class of COVID-19, usa sa 1.2 ka bilyong tinun-an nga naapektohan sa pagtak-op sa mga institusyong pang-edukasyon.

Giusab sa COVID-19 pandemic ang pamaagi sa atong panginabuhi. Ang kanhi atong giisip nga labing yanong kalihokan sa wala pa ang Marso 2020 — mga study session, dinner date, coffee meet-up—gidili na karon ug ang mga basic human conduct — paglakaw, pagmaneho, ug bisan ang pagkuptanay— gikontrol na.

Gipangutana ako sa akong mga higala kon unsa ang akong gibati nga wala makasul-ob og “Sablay.” Sa sinugdanan, makadismaya. Bisan pa man, napasantop kong ang gradwesyon wala maibani sa gibug-aton tungod lang kay walay pagsaulog. Alang kanako, usa kini ka katumanan sa usa ka saad ug kahigayonang makatabang sa subling pagbangon sa usa ka nasod nga gipahinay sa pandemya sa COVID-19.

Ang kataposang panaghinabi namo sa akong amahan, si Manuel Lamentillo, sa wala pa siya motaliwan, mao ang kabahin sa law school.

Sa wala pa ako mogikan paingon sa Boston, gibisitahan nako ang akong mga ginikanan. Giingon kanako sa akong amahan, “I’m proud of you. Apan hinaot nga dili excuse ang Harvard nga dili makahuman sa law sa UP. Mobalik ka, di ba?” Mikatawa ako.

Iya akong gipugos, “Wa ka pa motubag. Nagsige lag katawa.”

Nagpadayon ako sa pagkatawa ug gipangutana siya “Gusto mo ba?” Matod niya, “Oo.”

Didto na nako giingon kaniya, “Don’t worry, Pa. Humanon nako ang law school.”

Nasayod siyang naglisod ako pagbalanse sa pagtrabaho ug pagtungha. Daghang higayon nga nakahunahuna akong mohunong, mopahulay. Kasagaran, ipabatyag kanimo sa UP Law nga dili ka igo, dili andam, ug gikinahanglang mag-improve. Sa paglabay sa panahon, naanad na sab ko ug tingali, sa pag-angkon nga aduna koy kahuyangan, mas naningkamot akong molampos.

Duha ka tuig na ang minglabay, nag-dinner ako kauban ang duha ko ka mentor sa UP Law — si Atty. Gaby Concepcion ug Atty. Charlie Yu. Dihang namiya na kami, giingnan ko sila nga nagplano kong mo-file og leave of absence. Mas mipatigbabaw kanako ang kakapoy. Wala ko malimot sa giingon nila kanako — “Dili ka namo mapugngan apan angay mong mahibaw-an nga kon mo-leave ka, bisan kanus-a dili ka mamahimong abogado.”

Nasayod kong husto sila. Dili kini ang unang higayon nga nahunahuna ko kini. Kamatuoran, nakahunahuna kong moangka sa unang buwan pa lang nako sa law school. Apan kon aduna may usa ka pagtulun-an nga gikatudlo kanako ang UP Law, maokini ang pagtungha sa klase, unsa man ang mga panghitabo o unsa man ako kaandam, o dili andam.

Niadtong gabhiona, miuli ko aron duawon ang akong inahan, si Nora, ug nasayran

kong gihimo niyang library ang among patio. Abi niyag usa ka tuig na lang ko sa law school. Nagkatawang sulti nako niya, “Delayed ko. Ayaw lang kaayo pag-expect.”

Sulod sa unom ka tuig, sukad sa akong pagsugod sa UP Law niadtong 2014, nakabaton ako og upat ka lainlaing trabaho sa managlahing organisasyon: sa United Nations Development Program, sa Food and Agriculture Organization of the United Nations, sa Office of Congressman Mark Villar, ug karon, sa Department of Public Works and Highways.

Nahinumdoman ko pa kon unsa kalisod alang kanako nga moluwat sa akong trabaho sa United Nations aron makatungha kog abogasya.

Mahuman ang akong klase sa alas nuybe sa gabii, maong ang mahimo lang nakong buhaton mao ang pagkuha sa kataposang flight paingon sa Cebu sa alas onse sa gabii ug usa ka connecting flight nga alas kuwatro sa buntag paingon sa Tacloban. Daghang adlaw nga sa airport ko matulog. Magbasa ako samtang luwan sa nagdagan nga kotse ug sa airport terminal, milaom nga mahuman ako pagtuon alang sa akong klase sa alas sayis sa gabii.

Gisunod sa UP Law ang Socratic Method. Sagolon sa propesor ang mga class card, mopili og usa nga iyang tawgon. Ingon niini ang among routine matag gabii sa minglabay nga unom ka tuig (bisan sa mga higayong walay kuryente).

Sa tinuod lang, daghang adlaw nga ako nagkuwang. Apan dili nako mahimong talikdan ang akong trabaho nga dili mosukol. Nindot kaayong mahimong kabahin sa usa ka dakong inisyatibo.

Dili nako makalimtan ang unang higayon nga nakita ko ang Tacloban. Ang baho sa liboan ka patayng lawas ang mipuno sa kadalanan. Sa pipila ka barangay, walay bisan usa ka balay nga wala maguba. Ang mga tinun-ang nagtuon alang sa ilang pasulit mingmata na lang pagkaugma nga walay dala kondili ang ilang gisul-ob nga biste. Adunay usa nga kinahanglang mamili taliwa sa pagluwas sa iyang hinigugma ug sa iyang usa ka tuig nga pag-umangkon.

Bisan sa kadaot, ang mga residenteng naapektohan sa Bagyong Yolanda nagsugod na pagbangon pipila ka semana lang human sa bagyo. Nagsugid kanako ang usa nila, “Isa ka araw, tatlo na lang kami. Waay na ang akung duha ka anak. Masubo pero kailangan mag-ubra. Wala man kami sarigan. (Usa ka adlaw, tulo ka sakop na lang sa akong pamilya ang nahabilin. Duha nako ka anak ang namatay. Makasusubo apan gikinahanglan kong motrabaho. Wala miy laing masaligan)”.

Ang pagtrabaho sa United Nations nagtudlo kanako og survival, kalig-on, ug pakigbisog—ilabi na sa labing makasusubo nga kahimtang.

Usa ka adlaw, samtang diha ako sa Starbucks aron magtuon para sa akong eksam, nagkita kami ni niadtoy Las Piñas Representative Mark Villar, nagsul-ob og UN hoodie, shorts, ug flipflops. Sa tunga-tunga sa kinomostahay, gipangutana ko niya, “Wala ka bay laraw nga mobalik sa politika?” Ang kinomedya nakong tubag, “Kon kuhaon ko ninyo, Boss”.

Niadtong Pebrero 14, pormal akong gitanyagan ni Secretary Mark og trabaho ug niadtong Abril 1, nadawat na ako. Ang usa ka hukom nga gibase sa instinct, tungod kay 15 minutos lang ang gilay-on sa Batasang Pambansa sa UP Law, nahimong usa sa mga labing fulfilling nga trabaho lang kanako.

Nagpuyo ako sa Metro Manila sa tibuok kong kinabuhi, ug kabahin ako sa usa ka henerasyong midawat (ug nagreklamo labot) sa trapiko isip paagi sa kinabuhi. Ang mamahimong tipik sa Build, Build, Build, ang programang pang-imprastraktura ni Presidente Rodrigo Duterte, nga nagtinguhang sumpayon ang 81 ka lalawigan, 146 ka lungsod, ug 1,489 ka munisipalidad sa tibuok nasod, usa ka kahigayonan nga kanunay kong gipasalamatan.

Kasagaran mahibulong ang akong mga higala kon giunsa nako paghuman sa UP Law samtang nagpabilin sa usa ka full-time job. Tungod kini sa suporta ni Sec. Mark nga nakasabot sa kamahinungdanon sa edukasyon ug nagtukmod kanakong mamahimong labing maayong bersiyon sa akong kaugalingon. Kanunay niyang ipahinumdom kanamo— “think outside of the box, speak up, and take accountability for our actions.”

Ang ubang kauban sa klase gikinahanglang mamili taliwa sa pagtrabaho ug law school. Wala kana mahitabo kanako. Kamatuoran, kon saylo na sa alas kuwatro sa hapon ang mga meeting, kasagarang makadawat ako og mensahe: “Do you have class? Go ahead.” Sa pagkahuman sa semester, dihang mibalik ako sa trabaho human sa bakasyon alang sa akong kataposang pasulit, gipangutana ako ni Sec. Mark, “Mipasar ba?” Sa matag higayon, mokatawa na lang ko.

Apan karon, sa kataposan, human sa unom ka tuig, upat ka trabaho, 14,670 ka kilometro nga kadalanan, 4507 ka taytayan, 6,022 ka estrukturang panglikay sa baha, 129,479 ka lawak-saringan, ug 114 ka evacuation centers, mahuman ako nga adunay Juris Doctor Degree.

Alang sa akong inahan, amahan, ug kang April, nahimo ra gyod nato sa kataposan.