Originally published in Night Owl: A Nationbuilder's Manual (Edision nga Ilokano)

Awan ti naatendarak a graduation ceremony idi 2020. Maibilangak iti Class of COVD-

19, maysa kadagiti 1.2 a bilion nga agad-adal a naapektaran iti pannakaiserra dagiti institusion iti edukasion.

Binaliwan ti COVID-19 pandemic ti wagas ti panagbiag. Ti dati nga ibilbilangtayo a kasimplean nga aktibidad sakbay ti Marso 2020 – dagiti study session, dinner date, coffee meet-up—ket maipawilen ket dagiti basic human conduct — pampannagna, panagmaneho, ken uray pay ti panagkikibin — ket makontrol metten.

Sinaludsod dagiti gagayyemko no ania ti nariknak iti diak panagaruat iti “Sablay.” Idi damona, makapadismaya. Nupay kasta,naamirisko a ti graduation, saan a naksayan ti kinapategna iti kaawan ti panagrambak. Para kaniak, pannakatungpal ti maysa a kari ken gundaway a tumulong iti ibabangon ti maysa a pagilian a pinaginad ti pandemia a COVID-19.

Ti naudi a panagsaritami iti amak, ni Manuel Lamentillo, sakbay a pimmusay ket ti maipanggep iti law school.

Sakbay a napanak iti Boston, sinarungkarak dagiti dadakkelko. Kinuna ni tatangko kaniak, “I’m proud of you. Ngem saan koma nga excuse ti Harvard tapno dimo maileppas ti law iti UP. Agsublika di ngamin?” Napakatawaak.

Dinak ininggaan. “Dika sumungbat. Agkatkatawaka laeng.” Ket lalo a napakatawaak iti kunkuna ni tatangko. “Kayatmo?” sinaludsodko. Insungbatna, “Wen.”

Isu a kinunak kenkuana, “Don’t worry, Pa. Ileppasko ti law school.”

Ammona a marigatanak a mangbalanse iti panagtrabaho ken panagbasa. Adun agundaway a mapampanunotko ti agsardeng, ti aginana. Masansan, iparparikna ti UP Law a kurangka, dika pay nakasagana, ken nasken nga ag-improve-ka. Iti panaglabas ti panawen, nairuamko met laeng, ket mabalin, nga iti panangakok iti pagkapsutak, lalo nga inkarigatak ti agballigi.

Dua a tawen ti napalabas, nag-dinner-kami kaduak ti dua a mentor-ko iti UP Law –da Atty. Gaby Concepcion ken Atty. Charlie Yu. Idi pumanawkamin, kinunak a panggepko ti ag-file iti leave of absence. Ad-adda a pinampanunotko ti bannogko. Diak malipatan ti kinunada kaniak — “Saandaka a pengdan ngem rumbeng a maammuam a no ag-leave ka, iti kaano man, dikanto agbalin nga abogado.”

Ammok a hustoda. Saan a daytoy ti umuna a gundaway a napanunotko daytoy. Kinapudnona, idi pay addaak pay laeng iti umuna a bulan ti law school, kayatkon ti sumuko. Ngem adda maysa a leksion a naisuro kaniak ti UP Law, isu daytoy ti panagparang iti klase, ania man ti mapaspasamak wenno nakasaganaka man wenno saan.

Iti dayta a rabii, nagawidak tapno bisitaek ti inak, ni Nora, ket naammuak nga inaramidna a library ti patio-mi. Impagarupna a maysa pay a tawenko iti law school. Agkatkatawaak a nangiba kenkuana, “Delayed akech. Wag masyado mag-expect.”

Iti uneg ti innem a tawen sipud nangrugiak iti UP Law School idi 2014, naaddaanak

iti uppat a trabaho iti nadumaduma nga organisasion: iti United Nations Development Program, iti Food and Agriculture Organization ti United Nations, iti Office of Congressman Mark Villar, ken ita, iti Department of Public Works and Highways.

Malagipko no kasao ti karigat ti panangisukok iti trabahok iti United Nations tapno laeng makapagbasaak iti abogasia.

Aggibus ti klasek iti alas nuebe iti rabii, isu a ti laeng mabalinko nga aramiden ket isu ti

panangalak iti last flight a mapan Cebu iti alas onse iti rabii ken maysa a connecting flight a mapan iti Tacloban. Adu dagiti aldaw nga iti airport a matmaturogak. Agbasbasaak bayat nga addaak iti kotse ken iti airport terminal, mangnamnama a maileppasko ti ad-adalek para iti alas sais iti rabii a klasek.

Sursuroten ti UP Law ti Socratic Method. Balasaen ti propesor dagiti class card, pumili

iti maysa nga awaganna. Kastoy ti routine tunggal rabii iti napalabas nga innem a tawen (uray pay no awan ti koriente).

Kinapudnona, adu dagiti aldaw nga agkurkurangak. Ngem diak intulok a tallikudan

ti trabaho a a diak man la makiranget. Nagpintas man ti agbalin a paset ti maysa a dakkel nga inisiatiba. Diak malipatan ti umuna a gundaway a pannakakitak iti Tacloban. Ti angot ti rinibu a bangkay a nangpunno iti kalsada. Iti sumagmamano a barangay, awan ti balay a nakalasat iti didigra. Dagiti estudiante nga agreprepaso para iti panageksamenda nakariingda iti kabigatanna nga awan ti adda kadakuada no di laeng ti suotda a kawes. Adda maysa a napilitan nga agpili no asino ti isalakanna, ti kaayan-ayatna wenno ti maysa ti tawenna a kaanakanna.

Iti laksid ti didigra, dagiti residente a naapektaran iti Bagyo Yolanda ket nangrugida manen a bumangon sumamamano a lawas kalpasan ti bagyo. Nagistoria kaniak ti maysa kadakuada, “Isa ka araw, tatlo na lang kami. Waay na ang akung duha ka anak. Masubo pero kailangan mag-ubra. Wala man kami sarigan. (Iti maysa nga aldaw, tallo a miembro laengen ti pamiliak ti natda. Dua ti annakko a natay. Makapaladingit ngem nasken nga agtrabahoak. Awan met ti sabali a pangnamnamaanmi).”

Ti panagtrabahok iti United Nations ti nangisuro kaniak iti survival, kinatibker, ken pannakilaban– aglalo kadagiti kalaladingitan a situasion.

Iti maysa nga aldaw, bayat ti kaaddak iti Starbucks tapno agrepaso para iti exam-ko, nagkitakami ken ni agpapaay idi a Las Piñas Representative Mark Villar, nakaaruat iti UN hoodie, shorts, ken flip flops. Bayat ti kinnomusta, sinaludsodna, “Awan panggepmo nga agsubli iti politika?” Paangaw nga insungbatko, “No alaennak, Boss.”

Pebrero 14 idi pormal nga indiayaannak iti trabaho ni Secretary Mark ket iti Abril 1,

naawatakon. Maysa a desision a maibatay iti instinct, gapu ta 15 a minuto laeng ti kaadayo ti Batasang Pambansa iti UP Law, ken nagbalin a maysa kadagiti makapnek a trabaho para kaniak.

Nagnaedak iti Metro Manila iti sibubukel a biagko, ken pasetak ti maysa a henerasion a nangawat (ken nagreklamo maipanggep) iti trapiko kas wagas ti biag. Ti panagbalinko a paset ti Build, Build, Build, ti programa iti impraestruktura ni Presidente Rodrigo Duterte, nga agpanggep a mamagkokonektar iti 81 a probinsia, 146 a siudad, ken 1,489 nga ili iti sibubukel a pagilian, ket maysa a gundaway a pagyamyamanak.

Masmasdaaw no kua dagiti gagayyemko no kasano a nakalpasak iti UP Law bayat ti kaadda ti full-time job-ko. Gapu daytoy iti suporta ni Sec. Mark a makaawat iti pateg ti edukasion ken nangiduron kaniak nga agbalin a nasaysayaat a bersion ti bukodko a bagi. Masansan nga ibalbalakadna kadakami — “think outside of the box, speak up, and take accountability for our actions.”

Dagiti dadduma a kaklaseak ket nasken nga agpilida no agtrabahoda wenno agtalinaedda iti law school. Saan a napasamak kaniak dayta. Kinapudnona, no labes alas kuatro iti malem a maangay dagiti miting, masansan a makaawatak iti mensahe: “Do you have class? Go ahead.” Iti panaggibus ti semester, no agsubliak iti trabaho kalpasan ti bakasion kalpasan met ti maudi nga eksaminasion, salsaludsoden ni Sek. Mark, “Nairuarmo met laeng?” Agkatkatawaak laeng no kua.

Ngem itan, iti kamaudiananna, kalpasan ti innem a tawen, uppat a trabaho, 14,670 a kilometro a kalsada, 4,507 a rangtay. 6,022 a flood mitigation structures, 129,479 a siled-pagadalan, ken 114 nga evacuation centers, naggraduarak nga addaan iti Juris Doctor Degree.

Para iti inak, iti amak, ken para sken ni April, iti kamaudiananna, naaramidtayo met laeng.