Originally published in Night Owl: A Nationbuilder's Manual (Edision nga Ilokano)

Idi 2012, sumagmamano a bulan sakbay ti panagturposko, binisitami dagiti katutubo a Tagbanua iti Sitio Calauit. Idi napankami iti Palawan, agalas dies iti rabii, limned ti naglugananmi a bilog wenno bangka. Sangapulo ket duakami amin, tallo laeng ti makaammo nga aglangoy. Maysa laeng ti life vest, maysa a plastic container a maar-aramat a kas water dispenser. Iti uneg ti dandani maysa nga oras, kimpetkami iti maysa a kawayan iti tengnga ti baybay. Pinadasmi nga insalbar dagiti kargami, ngem inibbatanmin idi nadagsenkami unay iti kimpetanmi a kawayan tapno tumpawkami.

Binaliwannak dagiti naamirisko iti dayta a rabii. Kunada, ti kinaagtutubo ket saan a garantia ti kaadda ti gundaway wenno orasna. Ngem dimo maawatan daytoy agingga iti maisangoka iti peggad. Kadagidi nga oras, tallo a banag laeng ti adda iti panunotko: dagiti ipatpategko iti biag, dagiti banag a kayatko nga aramiden, ken dagiti balikas a diak koma insawsawang.

Sumagmamano nga oras kalpasan ti insidente, pinagpilidakami no agsublikamin iti Manila wenno ituloymi ti immersion-mi. Pinilimi ti naudi ket kalpasan ti uppat nga aldawmi iti komunidad, nasaksianmi no kasano a bumangon dagiti Tagbanua iti laksid ti karit ti panagtagikuada iti dagada tapno baliwanda a buklen ti biagda babaen ti kararua ti “gulpi-mano” wenno bayanihan.

Siled-pagadalan nga awanan lansa

Indeklarar ti National Commission on Indigenous Peoples ti Calauit Island a kas ancestral domain idi Marso 2010. Nasurok a 36 a tawen nga inlaban dagiti Tagbanua ti panagtagikuada iti dagada. Ti umuna nga eskuelada a mangidiaya iti diploma iti elementaria ket addaan iti mapan a 200 nga agad-adal. No agturposdan, mapandan iti Coron tapno agbasada iti hayskul wenno kolehio.

Iti malem, aguummong dagiti lallaki tapno pasayaatenda ti impraestruktuta ti komunidad idinto a dagiti babbai, gaikanda dagiti mulada a saba. Agar-aramatda kadagiti materiales a nalaka a maalada iti komunidad. Imbes a lansa ti usarenda, agaramatda iti nadumaduma a paggalut.

Kanayon a presko ti makan

Mangnamnama dagiti Tagbanua iti baybay para iti taraon ken panagbiagda. Insuroda kadakami a ti survival ken sustainability ket posible laeng no masalakniban ti kadandanuman. Tapno masaluadan ti aglawlaw, regular nga iwaywayatda ti reforestation dagiti bakawan ken panagmulada kadagiti bin-i no ag-low tide.

Ditoy, ti danum ti kapatgan. Ikargada iti dram ken nainutda iti panagaramat. Sangatimba laeng ti pagdigos.

Saan a napateg dagiti kunkunatayo nga “essential.”

Awan koriente isu nga awan Wifi wenno TV, kanayon a presko dagiti taraon, dagiti ubbing a babbai agay-ayamda iti balaybalay iti sirok dagiti kayo ket dagiti lallaki agbasakbasakda kadagiti kasabsabongan. Iti daytoy a komunidad nga awan signal ti selpon, ammo ti amin ti akintengnga a nagan ti tunggal maysa, manmano ti agsisina, ket dagiti aramid, pagtitinnulongan ti sibubukel a komunidad.

Ti Sitio Calauit ket maysa a taeng a masalsalakniban a nasayaat.